تجارت‌ الكترونيك‌ واژه‌اي‌ است‌ كه‌ امروزه‌ در مقالات‌ و ادبيات‌ بازرگاني‌ و تجارت‌ و رسانه‌هاي‌ عمومي‌ بسيار به‌ گوش‌ مي‌رسد. اين‌ پديده‌ نوين‌ هم‌ به‌ علت‌ نوپابودن‌ و هم‌ به‌ علت‌ كاربردها و زمينه‌هاي‌ بسيار متنوع‌ فعاليت، نزد مراجع‌ گوناگون‌ تعاريف‌ مختلفي‌ دارد. همچنين‌ تجارت‌ الكترونيك‌ پديده‌اي‌ چندرشته‌اي‌ است‌ كه‌ ازطرفي‌ با پيشرفته‌ترين‌ مفاهيم‌ فناوري‌ اطلاعات‌ و ازسوي‌ ديگر با مباحثي‌ مثل‌ بازاريابي‌ و فروش، مباحث‌ مالي‌ و اقتصادي‌ و حقوقي‌ پيوستگي‌ دارد. از اين‌رو تعابير گوناگوني‌ از آن‌ پديد آمده‌ است.
‌ ‌برخي‌ فكر مي‌كنند تجارت‌ الكترونيك‌ به‌ معني‌ انجام‌ امور تجاري‌ بدون‌ استفاده‌ از اسناد و مدارك‌ كاغذي‌ است. برخي‌ ديگر تبليغات‌ بر روي‌ اينترنت‌ و حتي‌ خود اينترنت‌ را مترادف‌ با تجارت‌ الكترونيك‌ مي‌دانند. برخي‌ ديگر تصور مي‌كنند تجارت‌ الكترونيك‌ يعني‌ سفارش‌ دادن‌ كالاها و خدمات‌ و خريد آنها به‌وسيله‌ رايانه. همه‌ ديدگاههاي‌ بالا بخشي‌ از مفهوم‌ تجارت‌ الكترونيك‌ را پوشش‌ مي‌دهند اما كامل‌ نيستند.


تعاريف‌ تجارت‌ الكترونيك‌

‌ ‌سازمانها و موسسات‌ علمي‌ و تحقيقاتي‌ و مراكز تجاري‌ معتبر جهاني‌ و پژوهشگران‌ فعال‌ در زمينه‌ تجارت‌ الكترونيك‌ چندين‌ تعريف‌ از تجارت‌ الكترونيك‌ ارائه‌ كرده‌اند:

تعريف‌ لينچ‌ و ليندكوئيست: <تجارت‌ الكترونيك‌ به‌ معناي‌ مبادله‌ محصولات‌ و خدمات‌ درمقابل‌ پول‌ با استفاده‌ از تواناييهاي‌ اينترنت‌ است>.[1]

كالاكوتا و وينسون‌ دو پژوهشگر مشهور تجارت‌ الكترونيك‌ در كتاب‌ خود به‌ نام‌ <مرزهاي‌ تجارت‌ الكترونيك> آن‌ را اين‌طور تعريف‌ مي‌كنند: <تجارت‌ الكترونيك‌ واژه‌ معادلي‌ است‌ براي‌ خريدوفروش‌ محصولات، خدمات‌ و اطلاعات‌ به‌وسيله‌ زيرساختارهاي‌ شبكه‌اي>.[2]

گروه‌ كاري‌ فناوري‌ زيرساختارهاي‌ اطلاعاتي‌ و كاربرد آن‌ (1(IITA)( يك‌ تعريف‌ كاركردي‌ از تجارت‌ الكترونيك‌ ارائه‌ مي‌كند: <تجارت‌ الكترونيك‌ ارتباطات، مديريت‌ داده‌ها و خدمات‌ ايمني‌ را يكپارچه‌ مي‌سازد تا كاربران‌ تجاري‌ در سازمانهاي‌ گوناگون‌ بتوانند به‌ صورت‌ خودكار اطلاعات‌ را مبادله‌ كند>.[3]

ولاديمير زواس‌ در مقاله‌ خود به‌نام‌ <ساختار و آثار كلان‌ تجارت‌ الكترونيك> بيان‌ مي‌دارد: <تجارت‌ الكترونيك‌ به‌ معني‌ سهيم‌ شدن‌ در اطلاعات، حفظ‌ ارتباطات‌ تجاري‌ و هدايت‌ مبادلات‌ بازرگاني‌ به‌وسيله‌ شبكه‌هاي‌ ارتباطي‌ است>.[4]

باتوجه‌ به‌ تعاريف‌ فوق‌ شايد بتوان‌ تجارت‌ الكترونيك‌ را اين‌طور تعريف‌ كرد كه: <تجارت‌ الكترونيك‌ به‌ معني‌ اطلاع‌رساني، تبليغات‌ و خريدوفروش‌ كالاها و خدمات‌ و حفظ‌ و برقراري‌ روابط‌ تجاري‌ ازطريق‌ سيستم‌هاي‌ مخابراتي‌ و ابزارهاي‌ پردازش‌ داده‌ها است>.
‌ ‌ويژگي‌ اصلي‌ همه‌ اين‌ فعاليتها تسهيل‌ فرايندهاي‌ تجاري، حذف‌ فرايندهاي‌ غيرضروري‌ در انجام‌ امور بازرگاني‌ و كاهش‌ هزينه‌ها ازطريق‌ بهبود و افزايش‌ هماهنگي، كاهش‌ هزينه‌هاي‌ اداري‌ به‌ويژه‌ هزينه‌ مكاتبات‌ و كاغذبازي‌ و بهبود دسترسي‌ به‌ بازار و افزايش‌ تنوع‌ براي‌ مشتريان‌ به‌ معناي‌ عام‌ است.

‌ ‌مهمترين‌ ويژگي‌ تجارت‌ الكترونيك‌ از ديدگاه‌ بازاريابي، برقراري‌ ارتباط‌ سازمان‌ يا فرد با كل‌ مخاطبان‌ و سازگار ساختن‌ محصولات‌ و خدمات‌ با نيازهاي‌ فرد - فرد آنهاست. برآيند اين‌ عمل‌ رقابت‌ شديد، تنوع‌ عرضه‌كنندگان‌ و محصولات‌ و خدمات‌ آنها و درنتيجه‌ كاهش‌ هزينه‌ها و افزايش‌ رضايتمندي‌ مشتريان‌ است.
‌ ‌نكته‌ مهمي‌ كه‌ بايد به‌ آن‌ توجه‌ داشت‌ اين‌ است‌ كه‌ موضوع‌ تجارت‌ الكترونيك، موضوع‌ فناوري‌ و دانش‌ فني‌ نيست. در بخش های مختلف این تالار بورس کالا نیز تعاریف چندی برای این عبارت و اصطلاح بیان شده است. در بحث‌ تجارت‌ الكترونيك‌ بيشتر هدف‌ شناخت‌ الگوهاي‌ جديد تجارت‌ و ارتباطات‌ موجود در محيط‌ الكترونيكي‌ است. همچنين‌ بايد توجه‌ داشت‌ كه‌ تجارت‌ الكترونيك‌ مجموعه‌اي‌ است‌ از فناوريهاي‌ مخابراتي، پردازش‌ و ذخيره‌ داده‌ها در ارتباط‌ با بازارها، سازمانها، مشتريان، واسطه‌ها و سيستم‌هاي‌ پرداخت‌ الكترونيكي.

پيدايش‌ تجارت‌ الكترونيك‌

‌ ‌تجارت‌ الكترونيك‌ به‌ شيوه‌ امروزي‌ در دهه‌ 1960 برمبناي‌ (2EDI( شكل‌ گرفت. درواقع‌ مبادله‌ الكترونيك‌ داده‌ها را مي‌توان‌ پدر تجارت‌ الكترونيك‌ امروزي‌ به‌حساب‌ آورد. با گذشت‌ زمان‌ و پديدآمدن‌ ابزارهاي‌ ذخيره‌ و بازاريابي‌ و پردازش‌ داده‌ها و دسترسي‌ عامه‌ مردم‌ و سازمانها و همچنين‌ پيشرفت‌ فناوريهاي‌ مخابراتي‌ و شبكه‌هاي‌ رايانه‌اي‌ گسترده، فرصتي‌ پديد آمد كه‌ بازيگران‌ صحنه‌ تجارت‌ آن‌ را بسيار سودمند يافتند.
‌ ‌<... تجارت‌ الكترونيك‌ نيم‌ قرن‌ پيش‌ درBERLIN AIRLIFT ريشه‌ گرفت. اين‌ فعاليت‌ به‌ مبادله‌ الكترونيك‌ داده‌ها بدل‌ گرديد يعني‌ تبادل‌ اسناد استاندارد شده‌ الكترونيكي‌ مربوط‌ به‌ مبادلات‌ از يك‌ رايانه‌ به‌ رايانه‌ ديگر. اگرچه، آنچه‌ هم‌اكنون‌ مي‌توان‌ نام‌ تجارت‌ الكترونيك‌ سنتي‌ بر آن‌ نهاد تنها به‌EDI محدود نمي‌شده‌ است‌ و دامنه‌ گسترده‌اي‌ از شكلهاي‌ گوناگون‌ پيام، رمزينه‌(BARCODE) و پرونده‌ها را در حاشيه‌ ارسال‌ رايانه‌اي‌ اسناد، دربرمي‌گيرد.[5]

‌ ‌طي‌ بيست‌ سال‌ گذشته‌ يكي‌ از روندهاي‌ عمده‌ در گسترش‌ تجارت‌ الكترونيك، كاهش‌ چشمگير قيمت‌ سخت‌افزارهاي‌ رايانه‌اي‌ و مهمتر از آن‌ ايجاد استانداردهاي‌ جهاني‌ براي‌ توسعه‌ سخت‌افزارها بوده‌ است. چنين‌ فرايندي‌ را استانداردسازي‌ يكپارچه‌ سيستم‌هاي‌ باز مي‌نامند. درمورد نرم‌افزارها نيز چنين‌ روندي‌ وجود داشته‌ است‌ اما استانداردهاي‌ نرم‌افزاري‌ هنوز به‌ اندازه‌ استانداردهاي‌ سخت‌افزاري‌ يكپارچه‌ و سازگار نيستند.
‌ ‌روند بعدي‌ پس‌ از يكپارچه‌سازي‌ و استانداردكردن، پديدآمدن‌ امكانات‌ شبكه‌اي‌ و توانايي‌ ارتباط‌ ميان‌ سيستم‌هاي‌ گوناگون‌ رايانه‌اي‌ بوده‌ است. شبكه‌هاي‌ ارتباطي‌ به‌ اين‌ ترتيب‌ مهمترين‌ نقش‌ را در اطلاع‌رساني‌ و سهيم‌ شدن‌ در اطلاعات‌ بازي‌ كرده‌اند.[6]

‌ ‌مهمترين‌ اين‌ شبكه‌ها در دهه‌ 1960 جهت‌ انجام‌ همكاريهاي‌ تحقيقاتي‌ ميان‌ واحدهاي‌ نظامي‌ گوناگون‌ در وزارت‌ دفاع‌ آمريكا شكل‌ گرفت. اين‌ شبكه‌ كه‌ <آرپانت>(3) نام‌ داشت‌ مبناي‌ اوليه‌ اينترنت‌ امروزي‌ به‌شمار مي‌رود.
‌ ‌امروزه‌ به‌ لطف‌ كاهش‌ چشمگير قيمت‌ سخت‌افزارها و انعطاف‌پذيري‌ و سازگاري‌ استانداردهاي‌ نرم‌افزاري، امكان‌ مبادله‌ اطلاعات‌ در سطح‌ جهان‌ با هزينه‌هاي‌ اندك‌ براي‌ عامه‌ مردم‌ فراهم‌ شده‌ است. مبناي‌ اصلي‌ و بنيادي‌ تجارت‌ الكترونيك‌ دسترسي‌ سريع، ارزان‌ و آسان‌ به‌ اطلاعات‌ است.

چارچوب‌ نظري‌

‌ ‌چارچوب‌ تجارت‌ الكترونيك‌ از سه‌ سطح‌ عالي‌ تشكيل‌ شده‌ است:

1 - زيرساختار: سخت‌افزار، نرم‌افزار، پايگاههاي‌ داده‌اي‌ و ارتباطاتي‌ را شامل‌ مي‌شود كه‌ براي‌ انجام‌ وظيفه‌ در قالب‌ خدمات‌WWW بر روي‌ اينترنت‌ يا پشتيباني‌EDI و ساير اشكال‌ پيام‌گذاري‌ و پيام‌گيري‌ بر روي‌ اينترنت‌ يا ساير شبكه‌هاي‌ ايجاد ارزش‌افزوده‌ (4) به‌كار مي‌روند.

2 - خدمات: پيام‌گذاري‌ و پيام‌گيري‌ و دامنه‌ گسترده‌اي‌ از خدمات‌ كه‌ توانايي‌ پيداكردن‌ و ارائه‌ اطلاعات‌ (در صورت‌ نياز در قالب‌ تجاري‌ آن) را فراهم‌ مي‌آورند و شامل‌ جستجو براي‌ شركاي‌ تجاري‌ بالقوه‌ و همچنين‌ مذاكره‌ و توافق‌ درمورد مبادلات‌ تجاري‌ هستند.

3 - محصولات‌ و ساختارهاي‌ تجارت‌ الكترونيك: پيش‌بيني‌ و تدارك‌ مستقيم‌ كالاها و خدمات‌ تجاري‌ وابسته‌ به‌ اطلاعات‌ براي‌ مشتريان‌ و شركاي‌ تجاري، همكاري‌ و سهيم‌ شدن‌ در اطلاعات‌ داخل‌ و خارج‌ سازمان‌ و سازماندهي‌ محيط‌ بازاري‌ الكترونيكي‌ و زنجيره‌ تهيه‌ و پشتيباني.[7]
‌ ‌در اين‌ چارچوب، تجارت‌ الكترونيك‌ و نتايج‌ حاصل‌ از آن‌ سه‌ زمينه‌ را پوشش‌ مي‌دهند:

امور بازرگاني‌ با گرايش‌ به‌ مصرف‌كننده‌ نهايي;
تجارت‌ ميان‌ شركتها يا فعاليتهاي‌ بازرگاني‌ عمده;
امور تجاري‌ درون‌ سازمانها.

‌ ‌مهمترين‌ و بازارگراترين‌ كاربردهاي‌ عملي‌ تجارت‌ الكترونيك‌ بخش‌ مصرف‌كننده‌گراي‌ آن‌ است. اين‌ كاربردها شامل‌ خريد از راه‌دور، عمليات‌ بانكي، دلالي‌ سهام، تبليغات‌ مستقيم‌ مي‌شوند. به‌هرحال‌ همان‌طور كه‌ انتظار مي‌رفت‌ پتانسيل‌ عظيم‌ اين‌ بخش‌ بيشتر انگيزه‌هاي‌ مرتبط‌ با تجارت‌ الكترونيك‌ را به‌ خود جلب‌ مي‌كند.
‌ ‌در بخش‌ امور تجاري‌ و فعاليتهاي‌ ميان‌ تهيه‌كنندگان‌ مواداوليه‌ و مصرف‌كنندگان، ارتباطاتي‌ كه‌ به‌وسيله‌EDI برقرار مي‌شوند بهترين‌ گروه‌ كاربردهاي‌ تجارت‌ الكترونيك‌ هستند. سريع‌الرشدترين‌ زمينه‌ در اين‌ سطح‌ از تجارت‌ الكترونيك، همكاري‌ و سهيم‌ شدن‌ در اطلاعات‌ به‌وسيله‌ اينترانت‌ها و اكسترانت‌ها است.

شبكه‌هاي‌ اينترانت‌ از گشايش‌ پايگاههاي‌ داده‌اي‌ و انبارهاي‌ داده‌اي‌ در داخل‌ شركت، نشر و گسترش‌ اطلاعات‌ در قالب‌ صفحه‌هاي‌ وب‌ و همكاري‌ گروه‌ گرايانه‌ و مستقل‌ از موقعيت‌ جغرافيايي، در محدوده‌ مرزهاي‌ اطلاعاتي‌ شركت‌ را پشتيباني‌ مي‌كنند.
‌ ‌در قلب‌ چارچوب‌ تجارت‌ الكترونيك‌ محيطهاي‌ بازاري‌ الكترونيكي‌ و سلسله‌ مراتب‌ الكترونيكي‌ وجود دارند كه‌ ارتباطات‌ بازرگاني‌ و مبادلات‌ ميان‌ شركتها را تسهيل‌ مي‌كنند. محيطهاي‌ بازاري‌ الكترونيكي‌ به‌منظور تسهيل‌ مبادلات‌ از طريق‌ شبكه‌هاي‌ ارتباطي‌ ميان‌ خريداران‌ و تهيه‌كنندگان‌ متعدد پديد آمده‌اند.

‌ ‌سلسله‌ مراتب‌ الكترونيك، ارتباطات‌ طولاني‌ مدت‌ تهيه‌كنندگان‌ - مصرف‌كنندگان‌ بين‌ شركتها هستند كه‌ به‌وسيله‌ شبكه‌هاي‌ ارتباطي‌ حفظ‌ شده‌ و بيشتر به‌وسيله‌ مديران‌ هماهنگ‌ مي‌شوند تا به‌وسيله‌ نيروهاي‌ بازار. شكل‌گيري‌ سلسله‌ مراتب‌ الكترونيكي‌ ميان‌ سازمانها به‌واسطه‌ باب‌ شدن‌ زنجيره‌هاي‌ ارزشي‌ يكپارچه‌ و پيشرفت‌ توليد به‌ موقع‌JIT) ) بوده‌ و با نيروي‌ سفارشهاي‌ مشتريان، پشتيباني‌ مي‌شود. زنجيره‌هاي‌ ارزشي‌ شركاي‌ تجاري‌ تاحد قابل‌ توجهي‌ به‌وسيله‌ كاربرد سيستم‌هاي‌ اطلاعاتي‌ و شبكه‌هاي‌ مخابراتي‌ يكپارچه‌ شده‌اند.
‌ ‌آينده‌نگري‌ در تعيين‌ سطوح‌ موجودي‌ انبارها ازطريق‌ (مديريت) زنجيره‌ ارزشي‌ در به‌ حداقل‌ رساندن‌ موجودي‌ انبارها و كاهش‌ سرمايه‌ در گردش‌ كمك‌ مي‌كند. اين‌ شكل‌ از عمليات، محدوديتهاي‌ شديدي‌ را بر هماهنگي‌ درون‌ و ميان‌ سازماني‌ تحميل‌ مي‌كند و انتظار بر اين‌ است‌ كه‌ اينترانتها، اكسترانتها و دركل‌ اينترنت‌ نقش‌ مهمي‌ در آن‌ بازي‌ كنند. در حقيقت‌ تكيه‌ هر سه‌ زمينه‌ تجارت‌ الكترونيك‌ بر بسته‌هاي‌ فناوري‌ يكسان‌ براي‌ يكپارچه‌شدن، حياتي‌ است. ازطريق‌ ايجاد ارتباط‌ ايمن‌ ميان‌ شبكه‌هاي‌ فرعي‌ و شبكه‌هاي‌ شركاي‌ تجاري‌ در يك‌ اكسترانت، كه‌ تكيه‌ بر توانايي‌ ارتباطات‌ اينترنتي‌ و نرم‌افزارهاي‌ آن‌ دارند، سازمان‌ و شركاي‌ تجاري‌ سهيم، مي‌توانند گسترش‌ و توسعه‌ محصول، توليد و توزيع‌ يا تحويل‌ را هماهنگ‌ سازند.[8]

‌ ‌ازسوي‌ ديگر اين‌ نوع‌ عمليات‌ و سهيم‌ شدن‌ در اطلاعات‌ منجربه‌ رقابت‌ بسيار شديد در بازار مي‌شود. سازمانها در اين‌ بازار ديگر نمي‌توانند با روشهاي‌ سنتي‌ مديريت‌ موفق‌ باشند. نتيجه‌ پيدايش‌ سازمانهاي‌ مسطح، ساختار سازماني‌ مجازي، كار از راه‌دور، تيمهاي‌ كاري‌ گسترده‌ در تمام‌ نقاط‌ دنيا، و استفاده‌ از منابع‌ خارج‌ سازمان‌OUTSOURCING) ) براي‌ تامين‌ تقاضاها خواهدبود. اين‌ نتايج‌ در بخش‌ آثار و برآيندهاي‌ تجارت‌ الكترونيك‌ بررسي‌ خواهندشد